Ноғайдың талантты ақын қызы Кадрияның өткір де жалынды жырлары өз заманында Кеңестер Одағын аралап кетті. Танымалдыққа ерте жетті. Кадрия  поэзиясында от бар, мінез бар, ноғайдың асау қаны бар, тамыры бар, жаны бар. Оның махаббат лирикасында да қайсарлық бар. Бұрын біз жете танымаған, біз білмеген бір ғажап ақын екен. Ноғайдың талантты ақын қызын жаныма жақын тұттым. Ең алғаш оның поэзиясымен танысқанда жан әлемімдегі бір толқуды сезінгендей болдым. Ол маған бұрыннан таныс әрі өте жақын адамым сияқтанды. Оның жырлары мені сан күйге түсірді.

Оның ата-анасы Терекли деген жерде тұрған. Қарапайым адамдар. Әкесі – колхоз басшысы, анасы – үй шаруашылығындағы адам. Кадрия бала кезінде әжесінің тәрбиесін алған. Әжесі ескі жырларды көп білетін және мақалдап сөйлейтін кісі болыпты. Кадрияның әдебиетке құмарлығын оятқан әжесі екен.

1978 жылы Гаваннада Бүкілдүнижүзілік Жастар мен студенттердің фестиваліне қатысуға Мәскеуден жолдама алады. Сол кезең ол үшін қиын болған сияқты. Гаваннаға аттануға екі күн қалғанда ол үйінде өлі күйінде табылады. Біреулер өртеп жіберген жас талант күйіп кетті. Жүрек отына емес, каскөйлердің салған отына. Кадрия отызға толмай кетті өмірден. Оның таланты мен сұлулығы қызғаныш отын маздатты ма, кім білсін?! Әйтеуір Кадрия өлімі жұмбақ. Өмірден өткеніне 40 жыл өтсе де, не үшін өлтірді? Кім? Бұл сұрақтың жауабы табылмай келеді. Кадрияның денесін Украинаға апарып жерлеген. Расул Ғамзатов Мәскеуге, Бас Прокуратураға Кадрия өлімін ашу жөнінде бірнеше хат жазған. Бірақ, нәтиже шықпаған.

Былтыр ақпан айында Анкара мен Стамбулға барған сапарымда ТҮРКСОЙ-дың бас хатшысы Дүйсен Қасейінов маған Кадрия Темірболатованың ноғай тілінде шыққан «Үйіңізге жақсылық» атты кітабын беріп, «Кадрияны қазақша сөйлеткенің дұрыс, біздің жобамызға қатыс» деген еді. Ноғай тілі қазақ тіліне жақын тіл, дегенмен едәуір айырмашылықтар бар. Бірақ, неге екенін білмеймін, Кадрия жырларына ықыласым ауды. Аударма соншалықты қиынға түскен жоқ. Ол – менің жаныма жақын ақын. Кадрия жырлары қазақ тілінен басқа қырғыз, өзбек, башқұрт, татар, құмық, орыс, әзербайжан, түрік, татар, түркімен тілдерінде сөйледі. Қазақ оқырмандары енді танып біліп жатыр. Болашақта Кадрияның кітабын шығарғым келеді.

Кадрия өлеңдерін ноғай

тілінен қазақша сөйлеткен

ақын, аудармашы Маржан ЕРШУ

 

Кадрия ТЕМИРБУЛАТОВА Уразбаевна – ақын. 1948 жылы Дағыстанның Ноғай ауданында, Терекли-Мектеб ауылында туған. М. Горький атындағы Әдебиет институтын бітірген. 1977 жылдан СССР Жазушылар Одағының мүшесі. «Таулар» (1970), «Жолдар» (1972) және «Жастық әуендері», «Дочь степей» (1984), т.б кітаптары шыққан. 1975 жылы Мәскеудің «Молодая гвардия» баспасынан «Улыбка луны» кітабы жарық көрді. «Современник» баспасынан «Спасённые звёзды» атты өлеңдер жинағы басылып шықты.

«Улыбка луны» кітабы үшін Кадрияға ДАССР республикалық Ленин комсомолы атындағы сыйлық берілді. М.Ю.Лермонтов, В.Маяковский, Н.Хикмет, Р.Гамзатов, тағы басқа ақындардың шығармаларын ноғай тіліне аударды.

Дағыстан Жазушылар Одағы Басқармасының мүшесі. Мәскеуде өткен VI Бүкілодақтық жас қаламгерлер Кеңесіне қатысушы болды. VI РСФСР  Жазушыларының съезіне қатысты.

1978 жылы Кадрия шығармашылығының толысып келе жатқан шағында  қаскөйлердің қолынан қаза тапты. Оның жырлары өмірдің өзіндей нұрлы, сол себепті жылдармен бірге мәңгі жасай береді.

 

ЕЙ, НОҒАЙДЫН ЖІГІТТЕРІ

Ей, ноғайдың жігіттері айбатты!

Ермін дейтін ерлер елін ойлапты.

Ар-ұжданын биік қойып төбеге,

Намыс туын сүйіп ұстап ой бақты.

 

Кең жайылған даласында ноғайдың,

Көкжиекке көз талдырып қараймын.

Ноғай десе, кан қызады бойымда,

Ей, жігіттер! Жүректе бар талай мұң!

 

Сатпа сөзді, сатпа өзіңді, аяла!

Асау өмір еркіңді алмай қоя ма?!

Ат басындай жүрегі бар ноғайдың,

Саяласаң, ноғай жырын саяла!

 

Қорқақ мүскін жігіттікке жарай ма?!

Тағдыр – теңіз, түсіп кетпе абайла.

Ей, ноғайдың жігіттері кіл мықты.

Мықты болып қалу керек қалайда!

 

Бар жігіттер кең жайылған Ноғайда,

Көңілдері қардай таза, бағы үстем.

Алып бейне аталар бар Ноғайда,

Кеуделері – көмбе сынды әні іште.

 

Ей, ноғайдың жігіттері тұлғалы,

Тірлік сені уысында шыңдады.

Жігіттердің жігіттігін бағалар,

Жырымды бір тыңдағын…

 

***

«Жалған дүние, аяр дүние, сыяр маған,

Мен сыймаспын, дүниеге, сыймаспын…»

Насими

 

Кейде осы ойларыма сыймаймын,

Миларымды біреу мүжіп жатқандай.

Кейде өзімді азапқа сап қинаймын

Түпсіз терең тұңғиыққа батқандай.

Адамдардан өзім безген шақтар бар,

Менен үркіп қашты қанша пенделер.

Мені алда шақырады ақ таңдар,

Ал өсектер ескен желмен тербелер.

Мен танимын табиғаттың дауысын,

Аталарым мінген аттың тұяғын.

Менің жаным қылдай нәзік қауырсын

Дала үнін жырларыма құямын.

Дала дауысы,

Ғасырлармен үндескен,

Сол бір дауыс құлағымда тұрады,

Даламенен дала болып тілдескем.

Менің даусым тастардан да шығады,

Жүрегімнің жомарттығы қазына.

Небір ұсақ пендеге де ырзамын,

Өкпе мен мұң өткен күнге базына.

Тағдыр маған ұсынса егер тұз-дәмін,

Сөздер де бар суықтығы ақ қардай.

Мұз демімен мені үсітіп жатқандай,

Достар да бар тасадағы тас атар.

Көріскенде – тілектері мақпалдай,

Биік қойдым өлең деген өлшемді.

Өмірім тек адалдықпен өлшенді,

Сыймай жатсам, кінәлама, достарым.

Пақыр ақын… атанайын ең соңғы!..

 

ЖҮРЕГІМ МЕНІҢ

Асау аттай шапқылаған жүрегім,

Сабырға да бас ұрмайтын шағы бар.

Жүрегімнің түсіндей бұл реңім,

Мұздаса ол, реңінің қары бар.

 

Асау аттай жүрегімді қозғама,

Жіберме оны теңізге де тауларға.

Кейде оттай жанып кете жаздаған,

Тепіріштің тасы оған ауғанда.

 

Асау аттай жүрегімде дауыл бар,

Жалғандықтың бет пердесін ұнатпас.

Бұл жүрегім мұңнан ғана ауырлар,

Жылар өзі, өзгелерді жылатпас.

 

Бұл жүрегім сезім сырды аялар,

Тамырымда бүлкілдейді бір ағын.

Жүрегім тек махаббатты саялар,

Сүйсем егер жүрегіммен сүйемін.

 

Асау жүрек, адал жүрек жүрегім,

Жүрегімді мазалама пенделер.

Жүрегімнің дүрсілінен білемін,

Жүрегімнің кілтін ашып кім келер.

 

КӨП ГҮЛДЕРДІ

«Көп гүлдерді үзгенмін» деп мақтандың,

«Мен сені де үземін» деп сезініп.

Создың қолды, лебін сездің ақпанның,

Боранына Кадрияның кезігіп.

Жанарымнан суық ызғар ескенде,

Кірпіктерім жебе болып атылар,

Ернін тістеп кейін қарай сескенді.

«Көп гүлдерді үздім деген батыр-ау»,

«Көп гүлдерді үздім» деп сен шіренбе.

Тамырыңды қанжарменен кесейін,

Сендей пасық, сендей сасық біреуге.

Көңілімен ешкім бермес көсеуін…

 

СЕН ДЕГЕНДЕ

Сен дегенде қызғалдақтай жайнадым,

Айлы түнде өзің жайлы ойладым.

Көрмедің.

 

Бұлбұл құстай бақшаларда сайрадым,

Сезімімнің ай қалқыды қаймағын.

Көрмедің.

 

Көздерімді жылылыққа толтырып,

Жырлар жаздым елестетіп шолпыны.

Көрмедің.

 

Шілдедегі судай болып қайнадым,

Ошақтағы оттай болып лауладым.

Көрмедің.

 

Алыстардан жеттім саған сағына,

Құшақ ашып келдім тағы жаныңа.

Көрмедің.

 

Суықтығың мұң толтырып жылатты,

Сезінбедім сенен ешбір шуақты.

Хош, не қайыр,

Сен оны да көрмедің…

 

МЕНЕН СОҢ

Егер арман құс жетпейтін тау болса,

Ерлік қылам шыңдарына бармаған.

Сол шыңдардан не күтеді деме сен,

Онда дүние тар маған.

 

Егер арман тау да болмай, жол болса,

Ұзақ жолға жолаушылап шығар ем.

Әлім құрып, аяқтарым талғанша,

Жүгірер ем, жетіп алып құлар ем.

 

Пенде келер бұл өмірге арманмен,

Әр жанның да арман-мұңы болады.

Жалған дүние шынымен де жалған дер,

Өлгеннен соң тек өз жолың қалады.

 

Қалар жолдар, қалар жырлар артымда,

Ақын болып туғаным да бекер ме?!

Жарқылдасаң, тірлігіңде жарқылда,

Жырың қалсын – таңдайларда шекердей…

 

ҚЫЗЫЛ ГҮЛДІҢ ЖЫРЫ

Асыл тасты білезігім,

Жанарымда жүзеді мұң.

Сыйлап едің Қарайдарым,

Ұмытылмас лебізің.

 

Сені қалай ұмытайын,

Айдикердің жанынан.

Ақсүйектер тамынан,

Ұзатып салдың көзіңмен.

 

Сені қалай ұмытайын?!

Жалғыз терек бау болмас.

Жалғыз тас та тау болмас,

Шолпан шықпай таң атпас.

 

Қазақтың нары Қарайдарым,

Сені қалай ұмытайын?!

Тамшы-жасым ағады,

Моншақ-мұңым тамады.

 

Қыз дегенің өмірдің,

Аз-ақ күндік қонағы.

Қыз-мұңлықтың шері көп,

Басатұғын өрі жоқ.

 

Көңілімнің көктемі,

Көрінбейді төрі боп.

Атам салды лаңды,

Үмітім енді құлар-ды.

 

Мен бейбақты жылатып,

Күйеуге беріп тынар-ды.

Сүйгенім едің Қарайдар,

Жетер ме екен жан айғай.

 

Қызылгүлдің жырына,

Қарайлай жүр, қарайлай.

Жүрегім шерлі, зарлымын,

Тас болды менің тағдырым.

Қарайдарым сен үшін,

Тәрк еттім тірлік барлығын.

Қарайдарым, сүйгенім,

Мені өзіңмен ала кет.

 

Егер амал таппасаң,

Мойыныма қыл арқан.

Құрбандыққа шала кет,

Қарайдарым! Қайдасың?

 

КЕШІРІҢІЗ, КЕШІҢІЗ

Періштедей ақ түндерім,

Жоқ қой сізге өкпеміз.

Мен кінәлі болсам егер,

Кешіріңіз, кетпеңіз!

 

Жалындаған жастығымды,

О, түндерім! Сөндірмеңіз.

Тек жақсылық ала келгін,

Жамандықты ендірмеңіз.

 

Үкілеген үмітімді,

Аялаңыз үзбеңіз.

Жұлдыздардың жарығын тек,

Жүрегімнен іздеңіз.

 

Кірбің басқан өткендерім,

Қайырылмай кетіңіз.

Қараңғыда өпкен ернім,

Қызарады бетіміз.

 

Ақ білегім ақ жібектей,

Көзің бейне көк теңіз.

Тереңіне батып кетсем,

Түнім, мені сөкпеңіз!

 

Сезім қандай мөлдір әсем,

Естен шықса есіміз.

Таңдай күйіп елжіресем,

Түнім мені! Кешіріңіз! Кешіңіз!..

 

ТҮС

Түс көрдім, аянышты әрі мұң,

Кезіп келем Дағыстанның даңғылын.

Аршып алып ақ қайыңның қабығын,

Әлем бізге таратқандай таң нұрын.

 

Бір жас жігіт жатыр терек түбінде,

Ақ көйлегі қызыл қанға боялған.

Жалынышты сөздері бар үнінде,

Қолымен қара жерді таянған.

 

Жақын келіп жанарына үңілдім,

Сол бір сәтте шалынысып сүріндім.

Қолым создым жас жігітке дем бере,

Қанның исі.Тәтті әрі ащы екенін ұғындым.

 

Саулап аққан қанын тыйып байладым,

Саусағымды денесіне тигізіп.

Жарақатын таңып жатып ойладым,

Жатыр ма екен, бұл жігіт те түсінде.

Алтын жүзік,

Сүйгенінің саусағына кигізіп…

 

ТҰМАНДЫ КӨЛ

Тұманды көл, тұманды көл,

Тұманыңды жырлайын.

Түбіңдегі сырларыңды,

Маған айтшы, тыңдайын.

 

Сен тұманға оранғандай,

Бұлдыр-бұлдыр бейнесің.

Тұманды көл! Тұмандардың,

Кигенің бе жейдесін.

 

Тұманды көл тұманыңмен,

Маған әбден ұнайсың.

Суың мөлдір сырға толы,

Кімнен сырды сұрайсың?

 

Тұмандарың бұлтқа жетіп,

Тауларды да айналсын.

Тұман-сырың алыс кетіп,

Тұман болып ойлансын.

 

Тұманды көл, тұманды көл,

Мүмкін сенің тұман жаның?

Сабырлығың неткен ғажап,

Мен сені ұға алмадым.

 

Тұманды көл сол тұманға,

Сен басыңды иіпсің.

Қоршаса да қалың тұман,

Сен тұманнан биіксің.