Махамбет атындағы академиялық қазақ драма театры – Атырау мәдениетінің қара шаңырағы екені баршасына мәлім. Ал, осынау өнер ұжымының күні бүгін маңдайы жарқырап, айы оңынан туып жүрсе әсте қуантпай қоймайды. Талай марғасқалардың табан ізі қалған киелі орданың қазіргі деңгейі көрермендерді өзіне елітіп әкетуде. Соған сай, бүгінгі көрерменнің де өресі өсіп, көкжиегі кеңейгендей. Бұлай дейтініміз – дүлдүл ақын, әруақты батыр Махамбет есімін иеленген мәдениет ошағы жуырда 83-інші маусымын аяқтады. Жәйдан жәй аяқтай салған жоқ, халықаралық дәрежедегі қос бірдей жеңіспен нүктесін қойды. Дәлірек, Қырымның Керчь және Түркияның Анталия қалаларына барып, фестивальдерде атой салып қайтты. Бұл аралықта журнал редакциясы да айтулы жаңалықты назардан тыс қалдырмақ емес. Ендеше, төмендегі сұхбаттарға зер сала отырыңыздар.

 

ДИРЕКТОРМЕН ДӘЙЕКТІ ӘҢГІМЕ

1. Берік Қилекешұлы, кешегісін ғана театрдың 83-інші маусымының шымылдығын Рахымжан ағамыздың «Жалғыздығымен» жапқан едіңіздер. Дейтұрғанмен, бұнымен театр үшін маусым жабылған жоқ. Қырымның Керчь және Түркияның Анталиясында дүйім елді шулатып, бір емес, әрқайсысының жөні де, жолы да бөлек екі фестивальде топ жардыңыздар. Аталмыш фестивальдерге жолдамаға қалай қол жеткіздіңіздер? Қатысуға не түрткі болды? Әңгімемізді осыдан өрбітсек…

– Рақмет. Елімізде Қазақстан театрлары ассоциациясы жұмыс істейді. Оның негізгі мақсаттарының бірі – қазақ театрларының жоғары деңгейдегі халықаралық сайыстарға жолдама алуына жағдай жасау болса, осы бағытпенен әуелі Қырымдағы XXIII «Боспорские агоны» фестиваліне қатысу жөнінде хабар келіп түсті. Алдымен, қойылымның түгелдей дерлік видео-нұсқасын онлайн түрде қазылар алқасына ұсындық. Әлемнің ондаған театрының ішінен бірнешеуі ғана іріктеліп алынды. Сөйтіп, финалдық кезеңге жолдама алдық. Бұл антикалық өнер фестивалінде біз екі-үш жыл бұрын да қатысып, жүлделі орыннан көрінгенбіз. Осы жолы құрылғанына төрт-бес жылдың ғана көлемі болса да, халықаралық аренада өздерін дәлелдеп үлгерген Атырау жастар театрына мүмкіндік туды. Ол мүмкіндікті жастарымыз толығымен пайдаланды. Бас жүлдені иеленумен шектелмей, Ғайни Кукатова қызымыз басты рөлдегі Клеопатраны ойнап, «Үздік әйел» бейнесін жеңіп алды.

Мен үнемі айтамын, өнер адамы болу үшін үш нәрсе қажет: бостандық, кеңістік және ізденіс. Бостандығы да, кеңістігі де, ізденісі де сол – осындай үлкен додаларға қатысып, тәжірибе алмасу, шеберлік шыңдау маңызды. Режиссер үшін де, актерлер үшін де шығармашылық жаңа ой, жаңа көзқарастың пайда болатын алаңы бұл. Оның үстіне қазір театрға деген талап өзгерді. Сөз емес, іс-қимыл, психология рөл ойнайтын болды. Осыған біздің театр керемет жақсы үйлесім тауып келе жатыр деп толық айта аламын.

2. Атырау жастар театрының осыншама аз уақыт ішінде бұндай жоғары деңгейдегі табысқа жетуінің негізгі қозғаушы күші неде? Білетініміздей, «Боспорские агоны» – жастар театрының бірінші жүлдесі емес. Жалпы, өнердегі бұл жастардың аяқ алысына қандай баға беріп, нендей үміт күтесіздер?

– Қай салаға да жастар керек. Олардың энергиясы керек. Біз әңгімелеп отырған жастар театры шынымен қысқа мерзімде өз нәтижесін көрсете бастады. Бірақ, мәселенің түйіні сырт көзбен шолып өткендей оңай емес. Бұл жастар – бірнеше шеберлік мектебінен өткен жастар. Барлығы да Алматыдағы Т.Жүргенов атындағы немесе Нұр-Сұлтан қаласындағы «Шабыт» ұлттық өнер академияларында, тіпті шетелде шеберліктерін шыңдап, әртістік қабілеттерін дамытып жүрген талантты буынның қатарында.

Айта кеткен жөн, қазір Атырау жастар театры Махамбет атындағы академиялық қазақ драма театрының құрамына кіреді. Әйтсе де, бұдан былайғы мақсат – олардың өз алдына жеке театр болып қалыптасуына жәрдем жасау.

3. Ендігі әңгімені Анталияға қарай бұрсақ. Рахымжан Отарбаевтың «Жалғыздығын» түрік қандастарымыз қалай қабылдады? Әлемнің үздік деген 24 театрының ішінен оза шабуға нендей критерийлар әсер етті деп ойлайсыз?

– Рахаңның «Жалғыздық» қойылымы – қай ұлтқа, қай мемлекетке апарса да өзекті болары хақ. Өйткені, ана мен бала арасындағы сүйіспеншілік сезімі, ол мәңгілік тақырып. Анаң тірі кезінде сені қалай қорғап, қорғаштап жүрсе – өмірден өткен соң да шырылдап рухы жаныңда жүрері сөзсіз. Осы бір адами өшпес құндылықтарды басты рөлдердегі жетекші әртістеріміз Бекет Зинуллин мен Гүлдана Көшербаева өте жоғары деңгейде алып шықты. Бекетке қатысты айтарым – ол табиғи талант. Осы Атыраудың түлегі бола тұра, оның актерлық машығы «Әкемтеатрдан» қалыспайтынын Асанәлі Әшімов ағамыздың өзі бірнеше қайтара айтты да.

Көркемдік жетекші М.Томанов осы бір шығарманы спектакльге лайықтап, соның ішінде Р.Отарбаев атындағы республикалық фестивальге дайындап, театр төңірегіндегі мамандарға көрсеткенде, тіпті ешқандай талқылаусыз өткен еді. Сәйкесінше, сол фестивальде бас жүлдені қанжығалады. Ал, түбі бір, тілегі бір түрік ағайындардың бұл қойылымның өн бойына бойлай алмауы мүмкін емес жағдай тұғын…

4. Қойылымды қою – ең әуелі режиссердің бас қатыратын мәселесі екені айқын. Осы тұрғыда Атырау театрының бақ жұлдызы жанып тұр десе болады. Үш бірдей режиссер. Бірақ, үш түрлі көзқарас. Қойылымдар да біріне бірі ұқсамайды. Осыған қатысты пікіріңіз…

– Дұрыс айтасыз. Бүгінгі таңдағы театрдың өз биігінен төмендемей, керісінше шарықтай түсуі ең алдымен режиссерлардың мықтылығынан деп білген абзал. Оған шүбә жоқ. Көркемдік жетекші әрі режиссер Мұқанғали Томанов, бас режиссер Жанат Телтаев, қоюшы режиссер Гүлназ Қамысбаевалар – тұтас труппаның бағына қызмет етіп жүрген республикаға танымал режиссерларымыз.

Қазақстанда 54 театр болса, солардың ішінде «академиялық» деген атақты иеленгендерін саусақпен санап алуға болады. Сол себепті бізге тізгінді жіберіп қоюға мүлде болмайды.

Іштей өзімді қуантатын тағы бір жәйт – осы үш режиссерды да қара шаңыраққа қызметке келуіне жұмыстанған мен едім. 2016 жылы Орал театрында жүрген жерінен Мұқанғалиды, Ресейде оқып жүрген Жанатты, өз жеке театрын ашып, бөлек кеткен Гүлназды қайткен күнде де Махамбет бабамыздың атындағы өнер ұжымына әкелу жөніндегі ойым іске асты. Содан бастап Атырау театрының тегеуріні өзгеше бір сипатқа ие болғаны жасырын емес.

5. Маусым барысында тағы бір қуанышты хабардың куәсі болған едік. Балаларға арналған қуыршақ театрының негізі қаланды. Әрмен қарай бұл іс жалғасын таба ма? Келер маусымға деген жоспарларыңызды да білсек…

– Осыдан бірнеше жыл бұрын Шымкент қаласындағы қуыршақ театрының Р.Отарбаевтың Бейбарыс сұлтанның балалық шағын, туған жердің жусанына деген сағынышын суреттейтін «Сағыныш шөбі» атты қойылымын көрдік. Ерекше әсер етті. Содан жаңа идея туындады. Неге біздің өңірде де осындай қуыршақ театрын ашпасқа? Қазіргідей балалар әдебиеті ақсап тұрған шақта отандық драматургтар арасында бәсеке қалыптастырып, шетелдік аудармалардан неге арылмасқа? Әңгіменің төркіні осыдан басталған-ды.

Бір жағынан «Ата мектебі» атты тәрбиелік мәні зор қойылыммен шымылдығы түрілген бұл қуыршақ театрының жұмысы алға қарай бір ізге қойылып жатса, театр үшін де кәсіптің көзі болары анық. Театр сахнасында ғана емес, балабақшаларды, мектептерді, лагерьлерді аралай жүріп, күніне бірнеше мәрте қойылған қойылымдардан қаншама бала өзіне керегін алар еді.

Және бір келешекке еншілеген жоспарымыз бар. Балалар қойылымынан фестиваль ұйымдастырсақ дейміз. Әр аймақтан отандық драматургтарды, театр сыншыларын шоғырландырып, балаларға арналған көркем шығармалардың жазылуына септігімізді тигізсек жаман болмас еді. Одан бөлек, алдағы күзде 84-інші маусымның ашылуымен тұспа-тұс кезекті Р.Отарбаев атындағы республикалық фестиваль өтеді.

Театр – ол тірі организм. Ол – өмір. Ол – өмір шындығы. Ол – хас сұлудың көз жасындай мөлдір өнер. Ал, өнерге деген адалдық та, өнер иесіне жасалған қамқорлық та түбі өз нәтижесін береді. Тек осы жолда ұжымның ауызбіршілігі тарқамаса болғаны.

 

РЕЖИССЕРМЕН РЕҢДІ СҰХБАТ

1. Мұқан аға, екі бірдей үлкен жүлденің әрқайсысына өз ретімен тоқталсақ деймін. Ресейге неге «Клеопатраны» алып бардыңыздар? Неге қазақ классикасы емес? Дәл осы қойылымды таңдау себебі не еді?

– Өйткені, «Боспорские агоны» – бұл антикалық өнер фестивалі. Бұған қазақтың шығармаларын қоя алмайсың. Мәселен, бұнда Демосфен, Демокрит, Софокл, Еврипид секілді ежелгі грек, римдіктердің шығармалары сахналанады. Сондықтан, «Клеопатраны» әуелбастан осы Қырымға әкелемін деген ниетпен арнайы дайындаған едім. Дегенмен, осымен үшінші мәрте баруым екен, алға қарай фестивальде екінші дүниежүзілік соғыс тақырыбы да енгізіледі деген сыбыстарды құлағымыз шалды. Ол жақта, естуіңіз де мүмкін, «Аджимушкай» атты тас үңгірі бар. Ұлы Отан соғысы кезінде 3 мыңнан астам бейбіт халық пен әскери адамдар жер астын қазып, осында бой тасалаған. Жерлесіміз Қайырғали Смағұлов та әуе десанттарының құрамында дәл осы жерді қорғауда көрсеткен ерлігі үшін Кеңес Одағының батыры атағын алған.

2. Сіздің нұсқадағы Клеопатра мен Сіздің нұсқадағы Цезарьдың ұстанымдары ресейлік сарапшыларды, жалпы көрерменді таңғалдыра алды ма?

– Қойылымда ең бірінші «Тақ» деген дүниенің сиқыры өте күшті болатынын, оған ие болған адамның жел бітіп, өзгеріп шыға келетіндігін Клеопатраның мысалында көрсетуді көздедік. 16 жасар табиғи тұнық қыз билікке келгеннен кейін, тіпті өзінің үйретушісі Юлий Цезарьдың өзін ұршықша үйіріп, тақымына басып алады. Ол үшін қандай айла керек? Ол үшін әйелдің қылығы, әйелдің айласы керектігін негізге алдық.

Ал, ресейлік көрермен, шыны керек, бастапқы 10 минутта тым-тырыс, ешқандай реакция білдірместен үнсіз отырды. «Түсінбей отыр-ау» деп ойладым. Кейін келе спектакль аяқталған соң білсек, расында солай болып шықты. Бірақ, әрі қарай «Өнердің тілі» келгеннен кейін бәрі түсінікті болғаны жөнінде солтүстіктегі көршілеріміз жарыса айтып жатты. «Өнердің тілі» дегеніміз – сахнадағы жүріс-тұрыс, режиссерлық шешімдер, мизансахна (спектакль кезінде артистердің сахнада орналасуы). Әсіресе, ресейліктер актерлық ансамбльге асқан алғыстарын айтып жатты.

3. Басты рөлдегі актерлардың да қысқа мерзім ішінде ауысқанын білеміз. Режиссер ретінде қаншалықты қиынға соқты?

– Расымен, титтей ғана, енді-енді бой көрсетіп келе жатқан Әсел қарындасымыздан көз жазып қалу өзімен қатар ойнап-күліп жүрген құрбыларына ауыр соққы болды. Бүкіл Атырау мәдениеті қара жамылды. Амал нешік, дүние дөңгеленіп жылжи береді, арттағыға қарамайды. Біз де, өзіңіз айтқандай, қысқа уақыт ішінде осы бір қойылымды Әселдің рухы үшін абыроймен алып шығуды ойладық. Қазақпыз ғой, ырымшылдығымыз қайда кетсін. Әселдің рөлін алған Ғайни Кукатова қызымыз түс көріп, түсінде Әселдің өзі Ғайниға ризашылығын бергендей болыпты. Нәтижесінде, «Ең үздік спектакль» аталымымен қатар «Үздік әйел» бейнесі бұйырып отыр. Бұл да бір наным-сенім ғой… Цезарь рөліндегі Нұрбек Съезханға да халық өре түрегеліп қошеметін көрсетті.

4. Өнерге ең бірінші кезекте қолдау қажет екені әмбеге аян. Облыс басшыларының атынан пәтер кілтін алып жатсыз. Құтты болсын дейміз! Күтпеген шығарсыз?

– Әрине, күтпедім. Бүгін кешкісін Анталиядан елге келген болсақ, келесі күні таңертең облыс әкімі Махамбет Жолдасғалиұлы мен облыс әкімінің орынбасары Бақытгүл Қайыржанқызы қабылдап, құттықтап, пәтер кілтін табыстады. Төбем көкке жеткендей қуанудамын.

Ойласам, Атырау театрына келгеніме тура бес жылдың жүзі болады екен. Орал театрында қызмет етіп жүргенімде Берік Қилекешұлының аяқтай келіп шақыруының нәтижесінде жұмысымды бастаған едім. Қазір, тәубе, театр өзінің кемелдену баспалдағымен нық қадамдар жасап, алға жылжып келе жатыр. Осы орайда азды-көпті еңбегімді бағалап, қолдау көрсетіп жүрген театр басшысы Берік Жәменов ағамызға, облыстық мәдениет, архивтер және құжаттама басқармасының басшысы Ақылбек Рысқалиевке, жалпы облыста басшылық қызметте жүрген азаматтарға ризашылығымды білдіремін.

5. Кез келген шығармашылық адамы үшін жанынан шыққан әрбір туындысы туған баласындай. «Жалғыздық» – Сіздің ішіңізді жарып шыққан ең үздік қойылым деп айтуға бола ма?

– Бір жыл бұрын сұрағаныңызда мүдірместен иә дер едім. Бірақ, қазір олай емес. Себебі, бұл қойылымның дүниеге келгеніне екі жылдай уақыт болады екен, ол аралықта менің сана-сезімім, көзқарасым өзгерді.

Шынтуайтында, «Жалғыздық» – Рахаңның «жұмбақ кодтармен» жазып шыққан монолог немесе реквием стиліндегі күрделі шығармасы. Сахналық нұсқасын жасау үшін үш-төрт қайтара оқыдым, түсіне алмадым. Тағы екі-үш мәрте оқыдым. «Бір сөйлемін түсіндім-ау» дедім. Ақыр соңында, өз танымымдағы «Жалғыздықты» құрастырып шықтым. Тағы бір әсер еткен жәйт – сол мезгілде өзімнің анам да өмірден озып кете барды. Жан күйзелісінде жүріп пісіп-жетілген қойылым бұл.

6. Көркемдік жетекші, режиссер Мұқанғали Томановтан көрермен алдағы уақытта қандай бағыттағы спектакльдерді күтсе болады?

– Бабаларымыз «Арық сөйлеп, семіз шыққанды» жақсы көрген. Біз де сол дәстүрге сай, көп дүниені оңды-солды айта бергенді жөн санамаймыз. Әйтсе де, жоспар көп. Хореограф Анар Есенғалиева жуырда Санкт-Петербургке біліктілігін арттыру курсына барып келді. Көп жастарды сол жаққа жіберу ойда бар. Пандемия деп кейінге қалған ел ішіндегі мегаполистерға гастрольдық сапарға шығу жөнінде бастамамызды жүзеге асырмақпыз. Ал, келесі маусымда көптеген жаңа қойылымдар жоспарлануда. Олардың қатарында «Ричардты», А.Чеховтың «Апалы-сіңлілі үшеуін», Ш.Айтматовтың «Жәмиласын» атап өтсе болады.

Сөз соңында көрермендерге жолдауымыз, театрға «концерт көруге» емес, әрқайсымызды біліп келсе, түсініп келсе, «Не қоймақшы» деп емес, «Қалай қоймақшы» деп келсе екен дейміз.

Атырау жастар театрының жетекшісі Әміржан НҰРЛАНҰЛЫ:

«Ендігі мақсат – жеке театр болып құрылу»

– Жастар театрының негізі 2014 жылы қаланды. Оған жұбайым әрі әріптесім, театрымыздың актрисасы Гүлнұр Саясатқызы екеуіміздің «Неге жаңа бастаманы қолға алмасқа?» деген сұрағымыз себеп болды. Кастинг арқылы талантты жастарды іріктеп алдық. Бастапқыда амфитеатрмен шағын көріністер қоя бастадық. Көзге түсе бастағаннан кейін қалалық ішкі саясат бөлімі, кейін облыстық жастар саясаты мәселелері басқармасы тарапынан қаржылай қолдау көрдік. Киім, декорация деген дүниелеріміз түгелденді. Аудандарға шыға бастадық. Сөйтіп, 2017 жылы штатымыз ашылды.

Одан бермен қарай 2019 жылы Барселонадағы халықаралық фестивальде бас жүлдені иеленсек, өздеріңіз білетіндей, күні кеше Қырымдағы «Боспорские агоны» антикалық өнер фестивалінде ғасырға жуық тарихы бар театрлардың арасынан оза шауып, жеңісті жұлып әкеттік.

Күні бүгін құрамымызда 15 шақты актер бар. Болашаққа жоспарымыз көп. Солардың ішіндегі ең маңыздысы – жеке театр болып бөлініп шықсақ деген арманымыз жоқ емес. Орыс, ағылшын тілінде қойылымдарды да сахналағымыз келеді. Осылайша, Атыраудың ғана емес, елдің мәдениетінде сүбелі үлесіміз қалса дейміз.

 

Өмірбек САЛАУАТҰЛЫ,

Қазақстан Журналистер Одағының мүшесі,

Атырау облысы