СӨЗБАСЫ

Мандоки Қоңыр Иштван – бұл ерекше есім-сой өзінің туған отаны Мажарстанда ғана емес, күллі Тұран дүниесі қастерлейтін ұлық есімдер қатарынан орын алған тұлға.

Шыңғыс жорығы тұсында Карпат қойнауындағы мадиярлар арасынан пана тапқан құман-қыпшақ жұртының тумасы Мандоки Қоңыр түркі халықтарының ондаған тілін еркін меңгерген, оған қоса зерттеушілік қарымы ерен, Тұран халықтарының фольклорлық-дүниетанымдық санасын бойына дарытқан тұлға, қарымды зерттеуші-ғалым еді. Ол түркология ғылымымен дендеп айналысып қана қоймай, ХХ ғасырдың төртінші ширегінде шығыс пен батыстың арасында алтын көпірге айналды, миллиондардың ықылас алқауына бөленді. Ол өз өмірін Мажарстанда ұмыт болған қыпшақ тілін қалпына келтіру миссиясына арнады. Ол халықтар арасын жақындастырған  мәмілегер, озықтарға ой салған көреген еді. Қазақтың ғылым мен білім, әдебиет пен өнер саласындағы жүздеген тұлғалармен ерекше сыйластық, достық қатынаста болды. Үш Қияннан атақты мүсінші досы Саламат Өтемісов, кемеңгер Әбіш Аға, ізгілік құрметін көрген Равиль Шырдабаев, қазақ еліне сыйлы жылойлық ұстаз Жанаш Нұрмаханов сынды жандарды ерекше құрмет тұтатын. Әрине, қайын атасы Мақсұм Өтеулиев пен қайынағасы Машрық Өтеулиевке, балдыздарына ілтипаты, құрметі ерекше еді. Бойындағы қыпшақ қанында қазаққа деген жақындығы мінез-құлқы мен әрекетінен анық байқалатын.

Түркі әлеміне әйгілі зерттеуші ғалым Мандоки Қоңыр

Осы орайда, Қоңыр ағаның жанында болған бірнеше жыл ішінде өз басым байқаған, үлгі-өнеге болған қырлары мен адами, азаматтық тұлғасына қатысты пікірімді білдіруге мүмкіндік берген «Мерейлі мекен» журналының ұжымына алғыс айтамын. Басылымның құрылтайшысы әрі бас редакторы болған марқұм Жеңіс Аронов мырзаға да ризашылығым шексіз еді. Әттең, өзі қолған алған Мандоки Қоңыр өмірін жариялау жөнінде бастаманың жүзеге асқанын көре алмай кеткені қынжылтады.

АВТОР ТУРАЛЫ

Бабақұмар ХИНАЯТ — тарих ғылымдарының кандидаты, этнограф, дәстүрлі халықтық білім мәселесін зерттеумен айналысатын маман. Мандоки Қоңыр шәкірті ретінде оның мұрасын зерттеумен де  айналысады.

1967 ж. Моңғолияда Баян-Өлгий аймағында туған. Мажарстанда білім алған кезінде атақты Қоңырдан тәлім алған. Еңбек жолын Моңғол ғылым Академиясының Баян-Өлгийдегі қоғамдық ғылымдар орталығында бастаған ол 1993-1999 жж. Қазақ ҒА-сының Р.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтында аспирант, ғылыми қызметкер. 2000-2017 жж. ҚР Мемлекеттік орталық музейінде ғылыми қызметкер, ғалым-хатшы, директордың ғылыми істер бойынша орынбасары қызметтерін атқарған.

*  *  *

Қоңыр қазақ елінің, арғы-бергі тарих мен елдік жолындағы тағылымды күресімен даңққа шыққан Үш Қиянның, соның ішінде қазыналы Атырау өңірінің күйеу баласы ретінде талай сый-сияпатты, алқауды естіген осы аймақтың қазақуар өр мінезді тұрғындарын ерекше қастерлейтін, жақсы көретін. Өткен тарихтағы орны мен көшпелілерге тән арда, кесек мінезі үшін, еркін адамдары мен дәстүрлі мәдениетті, шұрайлы тілді сақтаған қаймана жұрты үшін, бір кездегі Дешті Қыпшақтың мекені болған қасиетті топырақты қастерлейтін. Өзі куә болған тағылымды әрбір сәттерін үнемі айтып отыратын, алқалы кездесу, жиындарда (еуроапалықтарды мұндай басқосу ежелден дәстүрге айналған) ғибратты әңгіменің өзегіне арқау етіп отыратын…

Қоңырдың кішіпейіл, сергек ой мен кемел білігі кез келген жанды тез баурап,  өзіне тартуға мәжбүрлейтін дейді замандастары. Батыл әрекеті мен ғылыми өресі құрмет тұтқан күллі түркі жұрттарының зиялылары Қонырды бауырына басты, туған ұлындай жақсы көрді. Өкінішке орай, Есіл Ерді ажал арамыздан қапияда ерте алып кетті. 1992 жылы 22 тамызда Дағыстанда Макачкалада Қоңырдың ақтық демі үзілді. Дәл сол күні Жетісуда жер сілкінген-тұғын. Қоңырдың өсиеті бойынша, Алматы iргесiндегi Кеңсай зиратында жерленген едi. Өзінің саналы ғұмырында аралас болған қазақтың ұлыларымен бірге дамылдап жатыр.

Қоңырдың күтпеген қазасы жайлы оның жерлестерi «Ол түркi жұрттары арасында аты аңызға айналған тұлға едi. Ол көз жұмған сол мифологиялық заңғарға көтерiле түстi» немесе «Ол – Еуропаның маңдайалды азиятанушысы, түркiтанудың классикалық тұлғаларының бiрi болатын», – деп жазды («Karcagi mondo» газеті, 1992 szeptember ).

Өз басымда, мадиярлармен, Мажарстандағы құман-қыпшақтармен байланысымды білген кез келген түркітектестер бірден Маңдоки Қоңыр туралы білгісі келеді, сұрайды. Себебі ол сан мыңдаған жандардың жүрегінен орын алған. Себебі, 1965 жылдан бастап Еуро-Азияның байтақ даласын тынбай аралаған, ғылыми зерттеулер жариялағаны өз алдына, алуан тілдерде газет-журналдарда жариялаған мақалаларын оқыған, радио, теледидарда берген сұхбаттарына куә болғандарын немесе университет аудиториясында дәрісін тыңдағандарын алға тартады. Демек, Қоңыр түркі халықтары жадында аңызға айналған тұлға ретінде қатталып қалғандығына күн өткен сайын куә бола түсудеміз.

АКАДЕМИК НЕМЕТТІҢ ШӘКІРТІ – МАНДОКИ ҚОҢЫР

Мадиярлар үшін шығыс тек географиялық ұғым емес, тарихи, мәдени аймаққа саналатындықтан, Мажарстанда шығыстану ғылымы ұлттың өзін-өзі танып білу мұраты ретінде жолға қойылған. Себебі – Карпат қойнауында олардың барша болмысы Аттила ғұндары, Баян хаған бастаған аварлар, Арпад ханның, кейін Көтен хан бастаған құман-қыпшақтар келіп қоныстанған. Сондықтан болар, Мажарстан жоғары оқу орындарындарында  шығыс тілдерін оқытудың үш жүз жылдық тарихы бар. Мажарстанда қалыптасқан шығыстанудың түркология мектебінің ірі тұлғасы, әлемдік түркологияның көрнекті өкілі, академик Немет Дьюланың тәрбиелеген сан ондаған шәкірттері арасынан туысы Мандоки Қоңырға ерекше үміт артқан еді.

Мандоки Қоңыр Иштван 1944 жылы 10 ақпанда Мажарстанның Кішіқұман (Кишкуншаг) өңірінің рухани орталығы саналатын Карцаг қаласында дүниеге келген. Жалпы білім беретін мектепті бітірген соң сол кездегі саяси-идеологияның кесірінен бай-шонжардың ұрпағы санатындағы жеткіншекке университет есігі жабық болды. Сөйтіп ол ауыл шаруашылығы техникумын тәмамдайды, аз уақыт ат мектебінде жұмыс істеуіне тура келеді. Мажарстанда саяси ахуал біршама өзгере қалған кезде өзінің жерлесі, әлемге атышулы түркітанушы, академик Немет Дьюланың партиялық кепілдемесінің арқасында 1963 жылы Қоңыр Будапешт мемлекеттік университетіне қабылданады. Оқуын бітірген соң Сечени ұлттық  кітапханасында, Будапешт университетінің түркология кафедрасында, Мажарстан Ғылым Академиясының алтаистика зерттеулер тобында қызмет істеген.

 

ҚОҢЫРДЫҢ ЗЕРТТЕУ САПАРЛАРЫ

Тарих сергелдеңінде ажырап қалып, Еуропадағы  мадиярлардың ортасынан қоныс тапқан құман-қыпшақтардың ұрпағы Қоңыр Мандокидің өмірлік мұраты, ғылыми миссиясы 750 жылдай уақыт өтсе де, құман-қыпшақтардың өткенін тірілтіп, өшкенді жандандыру болды. Бала күнінен қыпшақ аңыздарын бойына сіңірген балаға әкесінің айтқан әңгімелері аманат ретінде өмірлік темірқазық болды дейді Қоңыр аға әңгімесінде. Сондықтан ол студент кезінен бастап, ғылыми экспедицияға шығуды әдетке айналдырды. Бастапқыда Польшадағы карайымдар, Бұлғария мен Румынияға бөлініп қалған тарихи аймақ Добружадағы ноғайлар, Балкандағы түріктер, ғағауыздар арасында ғылыми зерттеу экспедицияларын жүргізді. 1970 жылы «Добружа татарларының тілдік зерттеулері» тақырыбында университет докторы жұмысын қорғайды. Кейін экспедициялық жорығын Анадолыдан Орхонға дейін жалғастырады. 1970 жж. соңы мен 1980 жж. бас кезінде Қоңыр Түркия мен Балкандағы түркілердің арасында ғана емес, Орта Азия елдерінің рухани өмірінде ерекше тосын құбылысқа, аңызға айналды.

Ғалымның өзі жазғандай, алыс Азияға алғаш рет 1974 жылдан Орхон ескерткіштері мен Моңғолиядағы қазақ, тува жұртының арасына ғылыми экспедицияға шыға бастаған екен. Осы сапарында атақты Тұрар Рысқұловтың Моңғолияда қызмет еткенде серігі, әріптесі болған Дәуітбайдың ұрпағы Уатқан ақсақалдың ауылында сыйлы қонағы болады. Алтай жайлауындағы Мұзтауға шығып, ежелгі қыпшақтардың «көкілташ» жосынымен досы Едігенің әкесі Төлетей қажыға «тонды бала» болды.  Тау мен тасты кезіп, көне түркі балбалдарымен жылап қауышқан (Ол туралы Қазақстандағы алғашқы мажар елшісі, түрколог Торма Йожефтің мақаласында таратыла баяндалады).

Осы кезде Моңғолия қазақтары арасында Қыпшақ Қоңыр келгені аңыз болып тарады. Радио мен газет бетінде Қоңырдың әңгімелері мен сияқты мыңдаған жеткіншектер мен жастарға ұшқын болғаны, ой салғаны аян.  Қоңыр туралы білуге ынтық болдық. Абырой болғанда көршіміз Төлетайқызы Гүлбадан апай мен ағасы Пірәудиенің айтары онан да мол еді.

Ақыры орта мектепті бітіріп, Мажарстан оқу орнына жолдама алған соң сол аңызға айналған Қоңырмен етене араласу нәсіп болып бұйырды. Дәл сол кезде Қоңыр арнайы жіберген екі шәкіртімен таныс болдым. Олар қазақ, жоңғар (ұраңқай, торғауыт), тувалардың киіз басу технологиясының құпиясын игеру мақсатында келген екен.  Күзде сол жігіттермен Будапештке бірге сапар шектік. Олар жол бойы Қоңыр аға мен Айша апайдың көшпелі мәдениетті тірілту, киіз үй, киіз басу сияқты бағытта жүйелі іс жасап жатқанын баяндады. Бүгінде олардың бірі Отто моңғол этнографиясын зерттеуші, Ласло мажар қолөнерімен айналысатын маман.

ҚОҢЫРМЕН БЕТПЕ-БЕТ ҰШЫРАСУЫМ

Будапештде халықаралық дайындық институтында оқуды бастаған соң, ондағы қандастар қазақы салтпен келіп танысып, ақылын айтып, тіл игеруіме көмектесіп тұрды. Қоңыр ағаның үйіне жігіттердің бірі ертіп барып, сәлем бердім, оның жұбайы Оңайша Мақсұмқызымен танысып қайттым. Атыраудан екен, мінезі ашық жарқын, қазақы, қонақжай жан етене жақын қабылдады.

Бір жарым айда оң-солымызды табатындай қалге жеткен соң Қоңыр ағамен  бетпе-бет кездесудің сәті түсті. Себебі ұзақ іссапарда болды. Құшақ жая қарсы алған Қоңыр аға ұзақ жөн сұрасты. Қазақша мүдірмей жатық әдеби тілмен сөйлейді.  Бірден байқағаным, ағаның бір ерекше қасиеті – адам есімдерін, руын, жер-су, кітап атауларын еш мүдірместен есте сақтай алатын айырықша қабілетке ие екен.

Әңгіме өз сапарына ауғанда, Алматыда Ұлы Шоқан Уәлихановтың 150 жылдығының тойына қатысқанын, онан бұрын қолдаушысы Олжас Сүлейменовтің ұсынысымен (атақты ақын сыйлаған екінші отауына құрметі ерекше болатын) атақты Шыңғыс Айтматовқа қонаққа барғанын айтты. Сөйтіп онан әрмен екінің бірінің аяғы жете бермейтін шекаралық өңір Нарын-Баткент өңіріне экспедицияға бару бақыты бұйырғанын айтып шүкіршілік етті. Ал маған, мажар тілін үйренудегі басында 3-4 ай қиын болатынын айтып, оны еңсеру жолдарынан нұсқау берді. Орысшаға қалай екенімді сұрады. Ұстазым Валентин Распутиннің жерлесі Альбина мұғалім жақсы үйреткенін айттым, ол кісіні де танитындығын айтты. Маған бірнеше сөздікті құшақтатты, арасында моңғолшасы да бар, досым моңғолтанушы марқұм Беше Лайоштың  (оның өлімі Қоңырға үлкен соққы болғанын кейін айтты) мұрасы, мұқият бол деді. Тәбірік ретінде Бала Шоқанның фотосуретін және сиясы кеппеген бірнеше қазақша кітап сыйлады.

 МАНДОКИ ҚОҢЫР МЕН АҚСЕЛЕУ СЕЙДІМБЕК

1985 қараша айының соңында Қоңыр ағаның күткен құрметті қонағы келді. Біраз адам бас қосуға жиналдық. Ұзын бойлы, сымбатты келген, жігітағасы Ақселеу аға ауылдағы ата-апаларымыздай айналып-толғанып, өбек қағып, жағдайымызды сұрады. Ағаң сері, сөзшең, әңгімешіл ғибратты жан екен. Оншақты күндей болды, Мажарстанды біршама аралады, кездесу, жұмыспен қарбалас болды. Будапештте болған уақытында жанынан шықпай әңгімелерін тыңдауға құлшындық. Экономика университетінде болған бір кездесуде қазақ мәдениеті туралы дәріс айтты, соңынан домбыраны қолға алып, бірнеше күй тартты. Қоңыр аға өзі жүргізіп отырды. Кешкісін Қоңырекең дастарханында Ақаң бағзыдан, тарих қойнауынан бастап кешегі қазақ хандығын шолып өтіп, ХХ ғасырдағы зобалаңға, әсіресе Семей, Арал, Тайсойған, Нарын катастрофасының зардабын егіліп отырып баяндады. Бәріміз жабырқадық. Сонда Қоңыр аға бұл қызыл империяның да күні санаулы екенін айтқанда сене қоймадық. Кей кеште әңгіме шолақ қайырылып, Ақаң мен Қоңырекең екеуі жұмыс жасауға отыратын (бұл арнайы мақаланың тақырыбы).

 

ҚОҢЫР МЕН АЙША – менің туған ата-анамдай болды

Қоңыр мен Айшаның  қасиетті шаңырағының «тонды баласына» айналуым маған әлемдегі ең қиын бес тілдің қатарындағы мажар тілін игерудегі қиыншылықтарды еңсеруде жан-жақты көмек болды. Әйелдер журналы редакциясындағы Айша апам қым-қуат  шаруасынан кейін қол ұшын созады, әсіресе сөз баламаларын қазақы санаға үйлесу жағынан көмектесті.

Бірнеше жыл бойы етене араласып, ғұламадан талай білім мен дәрісті, ақыл мен азаматтық туралы тыңдау бақытына ие болдым. Қоңыр ағаны жұмыс уақытында қаладағы Изабелла көшесіндегі Ғылым академиясының алтаистика зерттеу тобы мен университеттің шығыстану құрылымының  ғимаратынан, кейде кітапханадан табатынмын.  Онда әлемге әйгілі ғалымдар Харматта Янош, Шутц Өдөн, Кара Дьөрдь, Какук Жужа, Вашари Иштван, Бирталан Агнеш.

Ал, Қоңыр ағамнан мажар тілін игерген соң, келесі жылдарында тіл туралы біршама мағлұмат алдым. Әсіресе, агглюнативті тілдерге тән ерекшеліктер, тілдік картина, қазақ түрлі тарихи кезеңіндегі (ерте, орта, оғыз, қыпшақ, шағатай) тіл ерекшелігі, сөзжасам сияқты тілтанымдағы қағидаттардың негізін үйренуге тырыстым.  Бұл маған мажарша сауатты жан-жақты үйренуге бірден бір қолдау болды.  Мажарша ұғымдардың қазақша небір аудармаларын, айталық ең қиын дүние өсімдік атауларының қаншама баламаларын Қоңырекеңнен естідім. Қолтаңбалары да сақтаулы. Ал, әңгіме барысында қазақы, сирек сөз оралымдарын айтып қалсаң, дереу қайталап, белгілеп алатынын қайтерсің, ондайда мәз болып қаласың. Қоңыр кітапханасынан осы уақытта жүздеген кітаптарды алып оқыдым, талай белгілеме, қорыту (конспект) жасадым. Себебі, ол кісі құр оқуды құптамайтын, оның ізі мен берер жауабы болу керек екендігін талап ететін.

(Жалғасы журналдың келесі санында жарияланатын болады)