Алыс балалық шағымда, көптеген қатар құрдастарым секілді мен де ит асыраумен айналыстым. Әрқашан үйге қаңғыбас иттерді тамақ беруге немесе асырап алуға алып келетінмін.

– Өз әкесінен аумай қалған, барлық жетiм-балаларды бiздiң баспанамыздың астында жинайтын, бұл да қаңғыбас иттерді тасып жүр, – деп күңкілдеп отыратын әжем, менің істеп жүрген қылықтарыма шыдамдылық танытып.

Сол соғыстан кейінгі кезеңде балалар үйі өте көп болатын, бірақ иттерге арналған қабылдау үйлері жоқ болатын. Алайда адамдар ол кезде қазіргіден мейірімдірек, ұйымшылдау, жанашыр болып келетін, олар өз қанаттарының астына панасыз балалар сияқты үйсiз иттер мен мысықтарды да алатын.

Әрине, бұл халықтық қайырымдылық және мейірімділік соғыстан кейiнгі мезгiлде дүниеге келген біздерге де әсер етпей қоймады. Бiздi иттердің тектері емес, олардың тағдыры тынышсыздандыратын. Бiз далаға тастаған немесе қаңғыбас топтарда пайда болған жануарларды аяп, ол кезде Құдай азықтың молшылығымен көп ешкімді жарылқай қоймаса да, жем апарып беретінбіз.

Жануарларды қоғамдық қабылдау орындарының жоқтығын үй іші панасы ауыстыратын. Бiздiң әрқайсысымыз үйде бірнеше үй жануарын ұстайтынбыз, жаңадан туылған күшіктерді шын көңiлдерімен көршiлер бір-бірінен асырап алатын. Бiз ол кезде еріктілер деген сөзді білмедік, бiрақ жанымыз, махаббатымыз, риясыздығымыз өз асырандыларымызды сол кездегі ең жақсы күтім және қамқорлықпен қарауға жетелейтін.

Бiрде мен үйге тектері екі түрлі үйсіз күшік-төбеттерді алып келдім. Бiреуi – төбет, ал екіншісі – қаншық болып шықты. Төбетке бірден Адал деп ат қойдым, яғни Адал, Сенімді, Әділ болсын деп, өйткені барық иттердің осындай қасиеттері болатынын білетінмін. Ал екіншісіне ат қоя алмай көп жүрдім. Ол кезде анаграмма немесе палиндром секілді сөзжасамның терминдерін және тәсілдерін білмейтінмін, бірақ екеуін де бірдей әріптерден құрылған немесе байланысқан тығыз және тылсым ат байланыстырып тұрғанын қаладым.

Жерге АДАЛ деген сөзді жаздым және осы сөзден екінші атты шығара бастадым: АЛАД, ДАЛА, ЛАДА. Бірінші нұсқасы ұсқынсыз көрінді, ал міне екіншісінің және үшіншісінің семантикалық мағынасы пайда болды. ДАЛА – дала, жабайы егістік. Әдемі, бірақ үй жануарларына арналмаған. Жабайы далада қасқырлар жортып жүреді, ал ит болса – Жеті Қазына деп аталатын түркілердің үй ырыстарының бірі болып саналады. Ал мынау, Лада деген… ауыз бiрлiк, әндетіп ойнайтын ойынның түрі, құп болады… Мейлі күшiктердi арасында ауыз бiрлiк болсын. Мейлi тату болсын, бiр-бiрiне емес, басқаларға үрсін… Шамамен осындай ойлар мен грамматикалық тәжiрибелер екінші иттің атын ойлап табуға көмектесті, екі иттің аттары екі тілден болды, көршілер Адалды «жігіт» деп, ал Ладаны «красна девица» деп мазақтаса да, олары мені көп алаңдатпады.

Күшіктер дос болып кетті, (мүмкін бір-бірін жақсы көріп қалған шығар) бірден. Бір астаудан ас ішіп, бір- біріне ешқандай ырылдаусыз, бір-біріне денелерімен жабысып, ұйықтайтын, бір-бірін бейiмдiлiк қана емес, қандай да достық немесе махаббат құштарлығы сияқты тығыз байланыспен бір-бірін риясыз жалайтын, аулада қорыққан қаз-үйректердің астан-кестені мен жүнін ұшыра жүгіріп жүретін. Олар барлығын айырылмас – бiр бүтiндей иландырды. Сөйтіп олар ауыз бiрлiкте және үйлесiмде өсіп келе жатты, бiрақ ұрпақ жалғастыратын жасқа дейiн өсiп жетпедi. Бақытсыз жағдай болды.

Сол кезде үйсiз иттерге үнемi қарқынды ату жүргізілетін. Бiрақ бұл санатқа өз баспанасы және иелері бар иттер де жиi тап болатын.

– Өлекселерін кiр сабынға жiберетін, – деп түсiндiретін өз балаларына бiлгiш адамдар. Сол кезден бастап бұл сөзді естігеннен бері иесiз иттерді атушыларға әрқашан әлі күнге жойылмай қалған фашистер секілді, ал кiр сабынға – күдiкпен және жеркенішпен қарайтын болдым. Жалғыз тағдыры жайғаспаған және өзіне орын таппай жүргендігіне кінәлі болған бұл мақұлықтардан сабын дайындаудағы бұдан арғы үдерістері және сойып жатқандағы тірі суреттері мен жеркенішті иістерінен, құрбан болған төбеттерге деген аяушылықтан құсқым келетін.

Сөйтіп мен асыраған иттер де атылып кеткен болатын. Ладаны бірден атып түсірген, ал Адал аулаға аунап түсіп құтқарылған болатын. Бірақ бұл құтқарылғаны оның ажалының басы екен. Адалдың Ладаға деген берілгендігі сондай терең әрі мықты сезімнен тұратын болып шықты, төбет немқұрайлылық пен қимылсыздық күйіне түсті. Ол күнімен қай жерге серіктесінің исі көбірек сіңсе, сол орынға бос жататын болды, мен отбасымыздың дастарханындағы ең жақсы деген тамақты апарып берсем де, ол ас ішуден қалды. Оның көздерінде зарлы ауру тұрды.

Оның мұздай қатқан сағынышын еріткісі келіп, жылы сөздерімен оны еркелетіп қорғаштағандарына немқұрайлы болды. Оның азап-шеріне қарау адам төзгісіз еді, мүмкін емес. Оның өмiрлiк күшi мен сау ағзасы көз алдымызда жойылып бара жатқанын көре отырып, ерiксiз жылап жіберетін едім. Бұл барлық жағдай бiрнеше тәулiкке ғана созылды. Әлде ол сүйiктiсiнiң күтпеген жерден пайда болуын күттi ме, әлде өлiмнiң қатал мағынасын түсiндi ме, әлде өз өмiрi мен өлiмін онымен мәңгі байланыстырғысы келді ме екен. Мүмкін осындай ойлар мен сезімдер ит болса да оның басында топтасып жатқан шығар.

Бір күні ит жоқ болып кетті. Жоғалды!

«Жақсы ит өз өлiмін көрсетпейді», – дейтін өмір көрген адамдар.

Адал өз атына лайық болды, өз өмiрінің ақырына дейiн өз Ладасына адал, шын берiлген және ғашық күйде қалды.

 

Бекет ҚАРАШИН,

жазушы-аудармашы