Мұзбалақ ақын Мұқағали Мақатаев өз өлеңдерінде интонацияларды, ауызекі сөздерді, оқырманмен кеңесу, әңгіме-дүкенді кеңінен пайдаланады.

«35 жыл.

35-ші көктемім.

35 жыл –

Уақыт қой көп-көрім.

35 жыл қуарып,

35 жыл көктедім.

35 күз, 35 қыс, 35 жас,

Осал өмір емес қой 35 жас.

 

35 жыл.

Өмірді кезіп келем,

Және 35 бола ма?

Сезіктенем…».

Әрбір сөздің интонациялық салмағы, мағыналық акценті шумақ жолдарының ритмикасына байланысты.

̶  Бала едік, ә?

̶  Бала едік кеше біздер,

Неше қыстар өтіпті-ау, неше күздер,

Енді бізді балалар әкеміз дер,

Енді бізді балалар шешеміз дер.

Әңгімелеушінің көңіл күйі, дауыс ырғағына, сөйлеу екпініне байланысты өлең жолдарының буындары әртүрлі болып келеді. Салтты дәстүр бұзылып, бүтін шумақ жолдары 13, 14, 12 ,11 буынды болып кете береді. Және автордың, әңгімелеуші монологы жиі диалогқа да айналып кете береді.

Мынауың не, басыңа шық тұрған ба,

Аппақ ұнды әйелің жұқтырған ба?

…Сен бота едің көздерің мөлтілдеген,

Мен құлын ем тұлымы желкілдеген.

Ақын өлеңдерінде интонацияның түрлері толып жүр: «35 темін» деп күрсіну, ойға шому, лезде:

«Мен – солдаттың жандырып кеткен жалыны

Сөнбедім де өшпедім,

Мен отыз бестемін, – деген өрлікке толы мақтаныш сезіміне айналады.

«Бала едік, ә? Бала едік кеше біздер», – деп уақыт құрғырдың өтіп кеткеніне таңдану, таңданып тұрып мойынсұну, көзіне жас, көкірегіне мұң ұялап тұрып, әділ айту: «Аппақ ұнды әйелің жұқтырған ба?». Мұңайып тұрып қуану, қуанып тұрып мұңаю:

Сен бота едің, көздерің мөлтілдеген,

Мен құлын ем тұлымы желкілдеген.

Бір-біріне ұқсамаған сезімдердің гаммасынан сөздер экспрессиясы буырқанып, атылып жатады. Зор эмоциялық күші бар ақын сезімдердің зәредей нюьансын енді туындап, қылтиып қана бас көтере бастаған көңіл күйлерді де асқан шеберлікпен сөзден тоқыған. Сөзбен жеткізілмеген нәрсе дыбыспен, дауыс ырғағымен, алабұртқан екпінмен жеткізіледі:

̶   Құс боп ұшып жоғалсам нетер едің?

̶   Сені іздеумен мәңгілік өтер едім.

̶   Отқа түсіп өртенсем нетер едің?

̶   Күл боп жанып соңынан кетер едім.

̶   Бұлдырасам сағымдай нетер едің?

̶   Жел боп қуып ақыры жетер едің.

̶   Қайғы әкелсем басыңа нетер едім?

̶   Қойшы, сәулем, бәрін де көтеремін!

Алып ұшқан жүрек лүпілін ақын диалог формасымен берген. Төрт буынды ұйқастарға созылмалы «е» дыбысы жұмбақтау келген әуез беріп, тербеліс жасайды.

Поэзиядағы ақыл-ой дегеніміз не? Бұл сұраққа жауап беру үшін алдымен сезім дегеннің не екенін анықтап алғанымыз дұрыс шығар… Ой дегеніміз сезімге батып кетіп жойылса, сезім де ойға шомғаннан жойылып жатады. Осы екі жойқын жойылыстан жоғары сапалы көркем-шығарма туады… «Поэзиядағы ой. Бұл пәлсапа айту, суреттеу немесе силлогизм де емес. Бұл – тұнған шаттық, қуаныш, мұң, қайғы, жан айқай», – дейді ұлы В.Белинский. Иә, өнер шығармасы дегеніміз – автордың ойы мен сезімінің айқасынан туған монолог. Тыңдайықшы ендеше:

Түсіме енді ап-арық қызым бүгін,

Қызым бүгін… жұлынған қызыл гүлім.

Бақшамдағы балбырап пісіп тұрған

Үзіп кетті, апыр-ай, жүзімді кім?

…Түсімде қызым мені шақырады,

Өзеннің ар жағында отыр, әні.

Ғафу, балам, ғафу ет, бара алмаймын,

Мен деген – жер бетінің «ақымағы».

Мен деген – жер бетінің «ақымағы»,

Алдымда асқар асу жатыр әлі.

Сабыр, балам, қай жаққа қашар дейсің

Сені жапқан қара жер топырағы…

Алғашқы шумақтағы ішкі рифмалар тек қана дыбыстық роль атқарып тұрған жоқ, олар мағыналы эмоцияның да жүгін көтеріп тұр: «Қызым бүгін… жұлынған қызыл гүлім». Өлең бірден қимастық пен шарасыздықтан басталады. «Апыр-ай» деген қыстырма сөз шумақты кульминацияға бірақ көтереді. Бір шумақтың аяғы келесі шумақтың басында қайталанып («Мен деген – жер бетінің «ақымағы»), өлең композициясына органикалық жан дарытады.

Еңсені басқан күйкі тірлік, ырың-жырың баянсыз тіршілік ақынды шаршатады, мезі етеді. Осындай сәттерде ол тығырықтан құтылар жол іздейді:

Құс та болғым келмейді!

Қанатым бар…

Қанатым бар күмістен жаратылған.

Сәби болғым келеді, сәби болғым,

Мына өмірден хабарсыз, жаңа туған.

От та болғым келмейді!

Жылуым бар.

Жылуым бар, керекпе жылыныңдар.

Әлди болғым келеді, әлди болғым –

Күн сәулесі ойнақтап тұлымында,

Отыратын анасы құлыным деп.

Әрине, адам санасы өмірдің өзгермес заңдылықтарымен жақсы таныс, бірақ осы сәтте ақын бұл заңдылықтармен санасып жатқысы келмейді, тіпті ойланғысы да келмейді. Ол мына жүйеленген қатыгез дүниенің бір қуысынан өзіне шуақты пана іздейді:

Жапырақ жайған жас қайың,

Жанымды айырбастайын.

Тағдырдың талқысынан қашып, құтылар жеке жол іздеген ақын лирикасы осылай субъективтік формаға оранады да, басқаларға ұқсамаған жеке шоқтыққа айналады.

Көркем әдебиет адамдардың ойлау процесін көрсететін өнердің жалғыз түрі. Музыканы алайықшы, мысалы Бетховенді. Рас, оның нақты, белсенді әуендері адамзаттық рухыңды көтереді. Роденнің «Ойшылы»: «Маған қара да сен де ойлан, өзіңнің жан дүниеңе үңіл», – дейді. Алайда бұл шығармалар нақты бір ойды, оның өрбуін көрсетпейді. Көрсете алмайды.

Оттого так и сильна она,

Что своею грубою рукою

Роковые пишет письмена.

 

Я всегда, когда глаза закрою,

Говорю: «Лишь сердце потревожь,

Жизнь – обман, но и она порою

Украшает радостями ложь.

 

Обратись лицом к седому небу,

По луне гадая о судьбе,

Успокойся, смертный, и не требуй

Правды той, что не нужна тебе.

Осы бір философиялық ой маржандарын сөз өнерінен өзге қандай шығарма бере алады, санамызға жеткізе алады?! Есениннің лирикалық кейіпкері өмірден де, тағдырдан да қашпайды, тіпті қашатын жол да іздемейді. Ол сол өмірмен мидай араласып, өзін қоршаған әлемнің бір қиыршығы болып қалуға тырысады. Мұқағали мен Есениннің жол айырығы осында. «Жизнь – обман с чарующей тоской», әлде «Жапырақ жайған жас қайың, жанымды айырбастайын».

Екі ақынға да ортақ бостандық сүйгіш тентек Рух осы жерде трансформацияланды да, екі түрлі формаға енді. Бірі ештеңеге көндіге алмайтынын білдіріп, ерекше отау құрса, екінші – сол өмірдің кедергісін кездестірмейтін тынысыңның өзіне айналды, ешкімді мінемеді, сынамады. Жолымнан былай тұр, сенікі дұрыс емес демеді. Есениннің адами әлемі мен өмір, табиғат әлемі ақын поэзиясында араласып, біртұтас дүниеге айналды.

Әрбір өнер иесі жеке бір шығармасы арқылы өзінің қоршаған ортаға деген, жалпы өмірге деген көзқарасын білдіреді емес пе? Нақтырақ айтсақ, әрбір қаламгер белгілі бір құбылысты өзінің сана сезімі, ақыл-парасаты шығып жеткен биіктіктен көреді де, өзіне бұйырған шама-шарықтың елегінен өткізеді. Мысалы, көне грек ақыны Пиндар өзінің одаларында батырларды мадақтағанда оларға аристократияның көзімен қарайды, ал сол Пиндардың замандасы Симонид парсылармен соғыста мерт болған батырларға мүлдем басқа демократиялық көзқараста екенін байқатады. Сол сияқты Есенин мен Мұқағали да замандарын өз қалыптарында қабылдап, түр-түсін бұзбай, әрқайсысы өз әлемінде бізге жеткізген. Екі алыпқа келмеске кеткен кеңес дәуірінің бас жағы мен аяқ жағында өмір сүру бұйырыпты. Екеулеп көтерген алып дәуірдің біртұтас панорамасы әрбір кішкентай детальдарына дейін беріліпті. Қан қызыл жалауы желбіреген заман көз алдымызда асқақтайды.

Егер сөз өнері кім көрінген көтере алмас, беліне байлай алмас, ауырлығы ат тарта алмас қылыш болса, бұл ақындардың қолында осы қару жеп-жеңіл қауырсындай лыпылдайды.

Бұл ақындардың романтикаға, драмаға толы өмірлері қазір аңызға айналған. Отанға деген махаббаттарын халқының қуаныш, қайғы-қасіреттерін ту етіп көтерген тұлғалардың тағдырын жанкешті ерлік десек те болады.

Иә, уақыт осы ақындарға жұмыс істеді. Адамзат тарихы бұл ақындарға өз замандарының пайғамбары болуды жазыпты.

Сергей Есенин 1923 жылы Берлинде шыққан «Стихи скандалиста» («Бұзықтың өлеңдері») атты жинағының қысқа ғана кіріспесінде: «Мен өзімді орыс поэзиясының қожасындай сезінемін. Сондықтан поэтикалық тілге барлық сипаттағы сөздерді енгіздім. Лас сөздер жоқ… Сөздер дегеніміз – азаматтар. Мен олардың қолбасшысымын. Мен оларды басқарамын», – депті. Керемет айтылған. Бұл пікірге алып-қосарымыз жоқ.

 

Әсем МАМЕЖАНОВА,

Алматы облысы