Араға 60 жылдан астам уақыт салып, қазақ зиялыларының озық өкілі Мұхтар Әуезовтің пьесасы негізіндегі «Айман-Шолпан» спектаклі алдаспан ақын, баһадүр батыр Махамбет есімін иеленген академиялық қазақ драма театрының сахнасына қайта оралды. Бұл жолғы қойылымның ішкі мазмұны, сыртқы көрінісі тіпті бөлек еді. Қазақтың ұлттық классикасының самғау биігіндегі шығарманың сахналық нұсқасы атыраулық көрерменді күлкіге қарқ қылып, езуін жидыртпауымен бірге діліміз бен дәстүріміздегі кейбір фольклорлық салт-саналарды жаңаша сипатта тамашалауына мүмкіндік сыйлады.
Халыққа комедия жанрында ұсынылған, негізінен ақ өлең мен қара сөзі аралас келген қойылымның бастапқы кезеңінде топ болып ән айтуға басымдық берілді. «Айналайын, қарағым. Ауылыңа барамын…», «Қалам алып қолыма жазамын хат. Өзім арзан болсам да, сөзім қымбат…» деп келетін «Дей салдым-ай», «Беу, айдай» сынды ескі халық әндері орындалды.
Себеп – Шөмекей еліндегі той. Ақын-сері жігіттер Әлібектің – Айманға, Арыстанның – Шолпанға атастырылу тойы. Отыз күн ойын, қырық күн тойы барысындағы дүбірлі думан. Осы арада Айманға ес-түссіз ғашық, апалы-сіңлілі қыздардың әкесі Маман мен Әлібек байдан «Қу кедейсің» деп кемсітуге ұшыраған Көтібар батырдың оларға қалай қарсы шыққандығы және түбінде қалай әжуа боп ұтылғандығы ұтымды көрсетіледі. Маман бай Көтібарды алыстату үшін Әлібек пен Арыстанды қару қылды. Ол қаруы пайдаға асты да.
Қойылымда Көтібар қанша келемеж болып, алшыған шал кейпіне жақын тұрса да, сөзге тоқтауымен, әділдігімен ерекшеленіп, тіпті өзін алдап-сулап басын қатырған Жарастың да өзіне жарасатын құйтырқы қылықтарына әбден сенгіштеніп, оның образы комедияның өн бойына қан жүгірткендей. Батыр бейнесі арқылы режиссер Гүлназ Қамысбаева тарих толқынындағы сол заманның аңғалдығын, шыншылдығын дәлме-дәл жеткізгісі келгені көрініп-ақ тұр. Сол аңғалдықтың дәлелі ретіндегі қу тоқалынан безініп, ұзатылғалы жатқан айдай сұлу Айманға аңсары ауған Көтібардың «Уа, ақшабет Айман! Дүние жалған! Уа, жарқыным Айман, қайтшы жаным райдан! Садағаң кетейін, бетіңе біткен шырайдан!», «Ау, Айман!» деп жас қыздан дәмеленген сәтінде ойда жоқта бәйбішесін көре салып «Уоо, Айуан!» деп орнынан секіретін аңғал батыр рөлі Бекет Зинуллиннің сомдауында одан сайын ажарлана түскені кәміл.
Бір атаның балаларынан тарайтын араздасқан екі рулы елді қастастыру емес, достастыруды көздеген, ақылын алдына салған Айман мен қызуқанды, бірбеткей Шолпанның да бейнесі жақсы ашылды. Оқиғаның басты арқауы болған Шөмекей мен Жетіру жұртының бір-біріне деген қиқарлығын көркем мінезімен, сұлулығымен қатар байыпты шешімдерімен жеңе білген Айман кейпіндегі Тұрсынгүл Аманғалиева нағыз бітімгердің тұлғасын бере алды. Нұргүл Шманованың сомдауындағы көп дүниеге бей-жай қарайтын алаңсыз Шолпан образы әсемдіктің, биязылықтың белгісіндей көрінді. Қос қызының тағдырына алаңдап, шыр-пыр болған Маман байдың да болмысын Қабдолла Күйкенов лайықты алып шықты. Белгілі бір дәрежеде Маманның қолшоқпарына айналған, ақыр аяғы ақ Айман мен сұлу Шолпанды теңдері етіп алған сырбаз жігіттер Арыстан мен Әлібекті ойнаған Нұрбек Съезхан мен Әзілхан Серікбай екеуі кезекті мәрте жоғары актёрлік қарымдарын анық аңғартты. Осы арада тағы бір атап өтетін жарқын образ – спектакльдің жанрына сай ебедейсіз әрбір іс-әрекеті күлкіге шақырған, ерекше әзілдерімен есте қалған Мырзабек Макуловтың сомдауындағы көңілді өзбек саудагерінің рөлі.
Түптеп келгенде, театр директоры Берік Жәменов негізгі күш осы «Айман-Шолпанға» жұмсалғандығын меңзеді. Көрер көзге жоғарыда аталған сахнадағы негізгі атрибуттардан бөлек әрбір деталь – сонша реквизит, массадағы актерлердің басым болуы, хореографиялық көріністер премьераның көрермендердің көңілінен шығуына сәтті атсалысты. Нәтижесінде, қойылымнан соң халық түрегеліп ұзақ шапалақ ұрды, труппаны сахна төрінен жібергісі келмеді.
Бұл – пьесаның Атырау сахнасындағы үшінші тынысы. Бұған дейін тұңғыш рет 1952 жылы Ш.Ғатаулин қойса, кейінгісі 1958 жылы сол кездегі бас режиссер Н.Леготиннің бастамасымен ұсынылған-ды.
***
Театр желтоқсандағы репертуарында бұдан сәл бұрын ағылшын жазушысы Б.Шоудың әлемдік классикадағы орны айрықша туындысы – «Клеопатраны» қойды. Бірнеше ғасырлар шегінісін қажет ететін шығарманың өн бойында аты аңызға айналған әйел билеушінің таққа кімнің көмегіне жүгіну арқылы қалай келгендігін айқындайтын мүлде тың форматтағы жаңа леп сезіледі. Мысырдың соңғы патшайымының қилы тағдырының бір бөлігі көрсетіледі.
Режиссер Мұқанғали Томановтың айтуынша, қойылым негізінен жастарға арналған. Сюжет желісіне сәйкес, патшайым Клеопатра мен Рим билеушісі Цезарь арасындағы қарым-қатынас жақыннан суреттеледі. Бір қызығы – драмада Клеопатра біреу емес, екеу. Тарихтағы көптеген әйгілі тұлғалар секілді прототипімен бірге. Алдыңғы аға буынның ізін басқан, Әміржан Нұрланұлы жетекшілік ететін Атырау жастар театрының әртістері өнердегі бәсекеге қабілеттіліктерін сан мәрте дәлелдеп келеді. Мәселен, қос Клеопатраны сомдаған Әсел Салауатқызы мен Аружан Сағындықова патшайымның бойындағы тәкаппарлық пен паңдықты әсем түрде бере алса, Цезарь Сағдат Мұратұлы бүкіл римдіктерді өзіне қаратқан билеушілігі Мысыр патшайымының алдында түкке тұрғысыз болып қалатындығына сендіре алды. Әсіресе, Клеопатраның күтушісі Фтататита рөліндегі Әсем Сыйлықова фараондар заманындағы басшыға бағыну дәстүрін тамаша жеткізді. Суретші Темірбек Мұхтаровтың таңдауындағы сахна декорациясы, костюмдер, хореограф Шынар Нұрғалиева әзірлеген динамикалық билер, бәрі-бәрі үйлесім тауып жатты.
Айта кеткен жөн, соңғы уақытта Махамбет атындағы академиялық қазақ драма театрында жағымды жаңалықтар көбеюде. Атап айтсақ, театрдың веб-сайты іске қосылып, қонақтарға арнайы виртуальды музей әзірленуде. Мұнда мәдениет ошағының 83 жылдық тарих бедеріндегі түрлі экспонаттар, антиквариаттар қойылады деп күтілуде. Осы сынды театр төңірегіндегі атап айтар толымды табыстар молынан болғай дейміз.
Өмірбек САЛАУАТҰЛЫ,
суреттердің авторы Әнуар ӘБІЛҒАЗИЕВ,
Атырау қаласы